De Oude Eem

Het verhaal van de Oude Eem kan niet beginnen zonder eerst het verhaal van de rivier de Eem te vertellen.

De rivier was bochtig, ondiep en stond soms maandenlang droog. Op andere momenten was de rivier gevaarlijk. Dan werd de rivier een woeste waterstroom die huizen, mensen en vee met zich meesleurende. Opstuwend Zuiderzeewater zorgde voor de nodige overstromingen. Een groot probleem voor de scheepvaart was dat de rivier ook snel verzandde. Al in de middeleeuwen konden grote schepen de stad niet meer bereiken. Er was de stad veel aan gelegen om de Eem bevaarbaar te houden. In de 14e eeuw werd daarom, parallel aan de Oude Eem, een nieuwe rivierloop gegraven, de Nieuwe of de Grote Eem.

Op de kaart van Thomkins uit 1846 is duidelijk te zien waar ‘de Oude Eem begon. De twee aftakkingen van de Beek, waarvan de een het landgoed ‘Grote Koppel 1’ omsloot en de ander de centrale vijver achter het huis voedde. Landgoed ‘Grote Koppel 1’ werd rond 1823 buiten de Koppelpoort aangelegd op een oud bleekveld langs de Beek, de tegenwoordige Schimmelpenninckkade.

In de 16e en het begin van de 17e eeuw liep de Oude Eem nog als afwateringskanaal door de weilanden van Amersfoort en Hoogland richting de Eem (de rode lijn op de kaart). In 1799 werd de Oude Eem opgenomen als gracht bij de aanleg van het Werk aan de Glashut (de Schans), een verdedigingswerk van de Grebbelinie, om daarna meanderend uit te monden in de Eem.

In de 18e eeuw kreeg de Oude Eem een meer recreatieve functie. Deze tendens zette zich voort in de 19e eeuw toen het gebied een toevluchtsoord werd voor rijke kooplui, renteniers en edellieden. Aan weerszijden van de Oude Eem ontstonden buitenplaatsen en ontstond ‘Grote Koppel 1’. Uiteindelijk verdwenen vóór 1930 alle buitenplaatsen. De industrialisatie nam toen een grote vlucht. Aan de haven op de Grote Koppel werd een aantal grote fabrieken gebouwd.

Na de oorlog werd vrijwel het gehele Koppelgebied volgebouwd. De Oude Eem maakte het bouwen van woningen ten noorden van de Grebbeliniedijk tot 1940 onmogelijk, omdat deze regelmatig buiten haar oevers trad. Bovendien behoorde dit gebied nog tot de gemeente Hoogland. De aanleg van het Valleikanaal in 1937-1941 zorgde voor een betere afwatering. Door de annexatie van de gronden van Hoogland door de gemeente Amersfoort kon na de oorlog het gebied geschikt worden gemaakt voor bebouwing. Zo konden Jeruzalem (1949-1950) en Jericho (1952) worden gebouwd.

Vanuit het Moerasje stroomt de Oude Eem verder door naar de vlindertuin van Jericho om uiteindelijk in het Valleikanaal uit te monden. Hier lijkt de loop van de Oude Eem te eindigen, maar we vinden haar verderop weer terug in de gracht van de Schans. 

Het Koppelgebied krijgt aan het eind van de 19e eeuw een hogere status wanneer het huis ‘Grote Koppel 1’ gaat dienen als burgemeesterswoning. Toen Baron van Boetzelaer overleed kwam het landgoed in handen van zijn zoon Gustave Jacques, burgemeester van Hoogland tussen 1881 en 1915. In 1900 verkocht Gustave van Boetzelaer het landgoed aan een consortium van Amersfoortse ondernemers die het koetshuis sloopten en bouwkavels van de tuin maakten.

De demping van de Oude Eem
Met de aanleg van de spoorlijn Amersfoort-Zwolle in 1863 werd een spoorbrug over de Eem gebouwd. De vraag naar ruimte werd steeds groter. Die ruimte werd in eerste instantie gevonden op die terreinen, die nog nauwelijks waren bebouwd: de weilanden en de buitenplaatsen die buiten de Middeleeuwse omwalling lagen. Uiteindelijk verdwijnen vóór 1930 alle buitenplaatsen. De enige uitzondering was de burgemeesterswoning ‘Grote Koppel 1’. Het huis is in 1969 afgebroken.

De loop van de Eem (blauw) en de Oude Eem (rood), gelegd over een kaart van Amersfoort uit 2002.

Hiermee is de demping van het eerste stuk van ‘de Oude Eem’ begonnen. In de jaren ’30 van de vorige eeuw nam de industrialisatie een grote vlucht. Een aantal grote fabrieken werd aan de haven op de Grote Koppel gebouwd waarbij de demping van de Oude Eem wordt voortgezet. Tijdens de wederopbouw van Nederland krijgen industrie maar ook de woningbouw vleugels. Vrijwel het gehele Koppelgebied wordt volgebouwd met loodsen, werkplaatsen, kantoren en schoorstenen en woningen.

Door de aanleg van het Valleikanaal in 1937-1941 en de annexatie van de gronden van Hoogland door de gemeente Amersfoort kon na de oorlog het gebied geschikt gemaakt worden voor bebouwing. De wijken Jeruzalem (1949-1950) en Jericho (1952) konden zo worden gebouwd.

Nog altijd zijn delen van ‘de Oude Eem’ in het Amersfoorts landschap zichtbaar. In de wijk Jeruzalem, de ‘sloot’ in Groeneveld en achter de Hooglandsedijk, het water met artesische bronnen in ‘het Moerasje’, in de wijk Jericho, in de ‘vlindertuin’, de gracht van ‘de Schans’ en tenslotte het water in de groene parkaanleg achter Medisch Centrum Meander.